CONFUCIUS-ARISTOTLE SYMPOSIUM –
Η επίδραση του Αριστοτέλη στην πνευματική ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και η κληρονομιά του σήμερα –
Ομιλία στην Εναρκτήρια Τελετή –
Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου –
Πρόεδρος του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών, ΑΠΘ –
Ομότιμη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης –
Μέλος της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών –
Ι. Εισαγωγή
Έναν χρόνο μετά το 2ο Aristotle–Confucius Symposium τον Ιούλιο του 2023—το δεύτερο μέρος του οποίου είχε την τιμή το Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών, ΑΠΘ, να φιλοξενήσει στο ΑΠΘ, στα αρχαία Στάγειρα, γενέτειρα του Αριστοτέλη, και στην αρχαία Μίεζα—το 3ο Confucius–Aristotle Symposium φιλοξενείται τώρα με μεγάλη επιτυχία στο Qufu, στον τόπο που γεννήθηκε ο Κομφούκιος!
Και, βεβαίως, είναι εντυπωσιακό το γεγονός, ότι οι διδασκαλίες του Αριστοτέλη και του Κομφούκιου, οι οποίοι γεννήθηκαν πριν από δυο χιλιάδες χρόνια και πλέον, ξεπερνούν τα γεωγραφικά, πολιτιστικά και ιστορικά όρια των δύο αρχαιότερων πολιτισμών, της Κίνας και της Ελλάδας.
Οι κοινές τους ιδέες για τη στενή σχέση Ηθικής και Πολιτικής, η θεωρία της μεσότητας, η αξία που έδωσαν στην Παιδεία, η αρχή του ανώτερου βίου, η ηθική της αρετής, η φιλία, το ενδιαφέρον τους για το υπέρτατο αγαθό στη ζωή και η αναζήτηση του τρόπου με τον οποίο πρέπει να ζήσουμε, ώστε να πετύχουμε την ευδαιμονία και την αρμονία, αποκτούν όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους σύγχρονους φιλοσόφους, τους επιστήμονες, αλλά και—ελπίζουμε—για τους πολιτικούς—καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με όλο και πιο πολύπλοκες παγκόσμιες προκλήσεις.
Εφόσον αντικείμενο της ομιλίας μου είναι ο Αριστοτέλης, επιτρέψτε μου πρώτα να πω με μεγάλη υπερηφάνεια, ότι τυχαίνει να είναι συμπατριώτης μου. Γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής στη Μακεδονία, μόλις 100 χιλιόμετρα από τη γενέτειρά μου, τη Θεσσαλονίκη. Ήταν μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Μεγάλου Αλέξανδρου.
ΙΙ. Η διαχρονική συμβολή του Αριστοτελικού έργου.
Το έργο που μας άφησε ο Αριστοτέλης άσκησε μία μοναδική επίδραση στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης σε μια περίοδο 2400 χρόνων. Έβαλε τη σφραγίδα του στον Ελληνιστικό κόσμο, στο Βυζάντιο, στην Αραβική φιλοσοφία, στη Μεσαιωνική σκέψη της Ευρώπης, στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο και συνεχίζει να ασκεί επιρροή στην πνευματική μας ζωή σε παγκόσμια κλίμακα. Το κύρος του Αριστοτέλη ήταν τόσο μεγάλο στον Μεσαίωνα, ώστε ήταν γνωστός απλώς ως «ο φιλόσοφος» και κατά τον Δάντη ήταν «ο δάσκαλος των σοφών» (The Divine Comedy Inf. 4.131).
ΙΙ.α Η συμβολή του Αριστοτέλη στη θεμελίωση των κλάδων της Φιλοσοφίας.
Στα 62 χρόνια της ζωής του (384-322 π.Χ.) ο Αριστοτέλης έγραψε περισσότερες από 200 πραγματείες, από τις οποίες μόνο το 1/5 έχει σωθεί. Τόσο πολυσχιδές είναι το έργο του, ώστε απλώνεται σε ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων, καλύπτοντας όλους τους κύριους κλάδους της Φιλοσοφίας. Η πνευματική του συμβολή σε τομείς, όπως η Λογική, η Διαλεκτική, ο Συλλογισμός, η Μεταφυσική, η Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία, η Ρητορική, η Ποιητική, γνώρισε παγκόσμια αναγνώριση ανά τους αιώνες:
Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος που έδωσε τους νόμους του ανθρώπινου νου και τους νόμους του συλλογισμού. Η Λογική του ήταν το βασικό όργανο της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, με το γενικό όνομα Όργανον και κυριάρχησε για τα επόμενα δύο χιλιάδες χρόνια στην πνευματική ζωή του Ανατολικού και Δυτικού κόσμου.
Η Μεταφυσική του Αριστοτέλη, Πρώτη Φιλοσοφία κατά τη δική του ορολογία, υιοθετήθηκε από τον Ελληνιστικό κόσμο, τους Άραβες, τους Βυζαντινούς, τους Ευρωπαίους-Δυτικούς Φιλοσόφους, τον σύγχρονο Δυτικό Κόσμο και αυτό συνεχίζεται. Οι έννοιες που πρώτος χρησιμοποίησε και ανέλυσε, όπως το εἶδος, η μορφή, το ἐν δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ, έθεσαν τα θεμέλια για κάθε Μεταφυσική από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το κύρος που προσέδωσε στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη το έργο του Θωμά Ακινάτη κατά τον 13ο αιώνα, έβαλε τις βάσεις της εκπαίδευσης στα Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια έως τον 17ο αιώνα, καθώς η λατινική μετάφραση του Αριστοτελικού έργου του Αριστοτέλη εντάχθηκε στα προγράμματα σπουδών των Πανεπιστημίων της Μπολόνια, του Παρισιού και της Οξφόρδης.
Η συμβολή του Αριστοτέλη στην Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία είναι πολύτιμη. Οι ιδέες του για τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη, το δίκαιο και την πόλη-κράτος, είναι μερικά από τα χρέη του Δυτικού κόσμου στον Σταγειρίτη. Οι θέσεις του για την «άριστη πολιτεία», βασισμένες σε δημοκρατικές αρχές, έθεσαν τα θεμέλια για τις Δυτικές δημοκρατίες.
Πρέπει να θυμόμαστε ότι για τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, η Πολιτική και η Ηθική είναι αλληλένδετα δεμένες και συνδέονται άμεσα με το δίκαιο και την κοινωνία. Στο κέντρο βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος, που ορίζεται από τον Αριστοτέλη ως «φύσει ζῷον λογικὸν πολιτικόν».
Ο Αριστοτέλης έδειξε επίσης με σαφήνεια ότι ο υλικός πλούτος και οι τιμές δεν είναι τα ύψιστα αγαθά για τον άνθρωπο. Έννοιες όπως, ἀρετή, εὐδαιμονία, φρόνησις, φιλία, είναι εξαιρετικά σημαντικές για το ηθικό και πολιτικό του ιδανικό. Στο επίκεντρο βρίσκεται η ιδέα της μεσότητος (το μέσον): Η αρετή πρέπει να κυριαρχεί στις ορμές και στα ένστικτά μας, ώστε να μπορούμε να επιτύχουμε το μέτρον, το μέσον μεταξύ των δύο άκρων: την υπερβολή και την έλλειψη. Για να επιτύχουμε το αγαθό και τελικά την Ευδαιμονία, τα πάθη πρέπει να βρίσκονται σε λογικό έλεγχο και σε συμφωνία με τον ὀρθόν λόγον.
ΙΙ.β Η συμβολή του Αριστοτέλη στη θεμελίωση των επιστημών
Η συμβολή του Αριστοτέλη σε όλους τους ανωτέρω τομείς είναι σίγουρα η περισσότερο αναγνωρισμένη και προβεβλημένη. Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε, ότι ο Σταγειρίτης δεν ήταν μόνον ένας φιλοσοφικός, αλλά και ένας επιστημονικός νους. Ήταν ένας πανεπιστήμων φιλόσοφος. Αυτό σημαίνει, όχι ότι σπούδασε όλες τις επιστήμες, αλλά ότι ήταν αυτός που έθεσε τα θεμέλια των επιστημών όπως τις γνωρίζουμε σήμερα. Έτσι, η συνεισφορά του στην επιστήμη και στην επιστημονική σκέψη είναι τεράστια: το έργο του εκτείνεται με εντυπωσιακό τρόπο σε τομείς, όπως η Φυσική, η Βιολογία, η Ζωολογία, η Βοτανική, η Μετεωρολογία, η Αστρονομία, η Γεωλογία, η Ψυχολογία, η Ιατρική, τα Οικονομικά, η Νομική και η Πολιτική Επιστήμη, για να αναφέρω μόνον τις πιο σημαντικές.
Ο αριθμός και το είδος των ερευνών που έκανε κατά την παραμονή του στην Άσσο της Μικράς Ασίας, στη Λέσβο και στη Μακεδονία κατά την περίοδο 347-335 π.Χ., αποκαλύπτουν ότι ο Αριστοτέλης ήταν ένας μεγάλος παρατηρητής της φύσης. Απέκτησε, έτσι, τη φήμη του ως ερευνητού και επιστήμονα κυρίως χάρη στο έργο του στον τομέα της Ζωολογίας και της Βιολογίας. Χάρη στα γραπτά του για τα ζώα, την ταξινόμηση και τα μέρη τους, την αναπαραγωγή τους, ο Αριστοτέλης θεωρείται ο πατέρας της Βιολογίας και της ταξινομικής επιστήμης, καθώς και ο σημαντικότερος Βιολόγος της αρχαιότητας. Ο Δαρβίνος, στο τελευταίο μέρος της ζωής του, εκφράζοντας τον θαυμασμό του για τον Σταγειρίτη, χαρακτήρισε τον Λινναίο και τον Κουβιέ ως μαθητές σε σύγκριση με τον Αριστοτέλη.
Η Μετεωρολογική πραγματεία του Αριστοτέλη, που γράφτηκε γύρω στο 340 π.Χ., είναι το πρώτο ευρύ και περιεκτικό βιβλίο μετεωρολογικής σκέψης. Σίγουρα, δεν θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, ότι ο Αριστοτέλης μας έδωσε το περιεχόμενο κάθε επιστημονικού κλάδου όπως τους γνωρίζουμε σήμερα. Ωστόσο, πιστεύω, ότι μπορούμε να υποστηρίξουμε, ότι ο Αριστοτέλης έθεσε τα ίδια τα θεμέλια της επιστήμης: Μας έδωσε τη λογική και τη μέθοδο της επιστήμης, μας είπε ότι ο κύριος σκοπός της επιστήμης είναι να ανακαλύψει τις αιτίες των πραγμάτων (βλ. Ἀναλυτικὰ ὕστερα, 71a 21-33), οργάνωσε το σύνθετο υλικό του συνόλου του φυσικού κόσμου στις δέκα κατηγορίες του έτσι, ώστε να μπορεί να οργανώσει την ποικιλία και την πολυπλοκότητά του, μας δίδαξε ότι η επιστημονική γνώση δεν μπορεί να κοπεί σε κομμάτια, ότι ο πραγματικός επιστήμονας πρέπει να έχει μια συνολική κατανόηση του αντικειμένου του.
Αυτό που κάνει το επιστημονικό έργο του Αριστοτέλη ακόμη πιο πολύτιμο και διαχρονικό είναι το γεγονός ότι θεμελίωσε την ίδια την έννοια της επιστήμης. Αυτό ήταν πράγματι ένα γιγάντιο βήμα στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας.
Τέλος, ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που εισήγαγε και ανέλυσε έναν μεγάλο αριθμό βασικών εννοιών, σημαντικών τόσο για τη Φιλοσοφία όσο και την Επιστήμη: ύλη και μορφή, φύση, χώρος, χρόνος, κίνηση, άπειρο, συνέχεια.
Η ὕλη και η μορφή, το ἐν δυνάμει και ἐν ἐνεργείᾳ, αποτελούν τους βασικούς πυλώνες, όχι μόνο της Οντολογίας του Αριστοτέλη, αλλά και της Επιστήμης της Φύσης, κάτι το οποίο αποκτάει σήμερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με τις νέες ανακαλύψεις στον χώρο της Κβαντικής Φυσικής, της Φυσικής των Στοιχειωδών Σωματιδίων και της Κοσμολογίας.
Καθώς βρίσκομαι ένα βήμα πριν από τις τελικές μου επισημάνσεις, θα ήθελα να κάνω σαφές, ότι στο μυαλό του Αριστοτέλη υπάρχει μια βαθιά ενότητα μεταξύ όλων των πτυχών του έργου του: Όλων αυτών που ανήκουν στον χώρο της Επιστήμης της Φύσης, όπως Φυσική, Βιολογία, Ψυχολογία, Αστρονομία, κ.λπ., όσο και αυτών που ανήκουν στον χώρο της Φιλοσοφίας, όπως Λογική, Μεταφυσική, Οντολογία, Ηθική-Πολιτική Φιλοσοφία, κ.λπ. Αυτό μπορεί να δώσει την εξήγηση, γιατί η δομή του Αριστοτελικού έργου σε όλους τους ανωτέρω τομείς είναι τόσο στιβαρή, τόσο καλά οργανωμένη και, ταυτόχρονα, αποτελεί το κατ’ εξοχήν παράδειγμα της ενότητας της γνώσης.
ΙΙΙ. Καταληκτική πρόταση
Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω, ότι πέρα από τις σημαντικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα έργα των δύο μεγάλων στοχαστών της αρχαιότητας, το σημαντικό είναι να επεξεργαστούμε και να αναλύσουμε κυρίως τα κοινά σημεία της σκέψης τους. Τόσο ο Κομφούκιος όσο και ο Αριστοτέλης, έχουν ένα βαθύ ενδιαφέρον για τον άνθρωπο, στη σκέψη και των δύο κεντρική θέση κατέχουν οι έννοιες της ἀρετῆς, της φιλίας, της μεσότητος, της φρονήσεως. Επομένως, είναι καίριας σημασίας να δούμε σήμερα πώς αυτά που μας έχουν διδάξει ο Κομφούκιος και ο Αριστοτέλης, μπορούν να μας δείξουν τον δρόμο για να αναπτύξουμε ένα παγκόσμιο διάλογο που θα μας οδηγήσει σε πολύτιμα συμπεράσματα για έναν πιο ορθολογικό και άξιο της εμπιστοσύνης μας κόσμο.
Qufu & Beijing, 8-12 July 2024
